Η αλληλεγγύη μεταξύ γενεών και επαγγελματιών αποτελεί πυρήνα των κοινωνικών ασφαλίσεων. Από τον Σπράο έως και τη χρεωκοπία της χώρας, ο εξευρωπαϊσμός του ελληνικού συστήματος συνταξιοδότησης “εκοιμήθη” στη σκιά μιας μονόπλευρης ερμηνείας της διαγενεακής αλληλεγγύης. Το ασφαλιστικό επανέρχεται στο προσκήνιο και οι μνήμες από τα χαμένα αποθεματικά του ΙΚΑ αναμένεται να εγείρουν αντιδράσεις κατά της κεφαλαιοποίησης της επικουρικής, ενώ η μικρή μείωση στις εισφορές θα οδηγήσει σε αμελητέες αυξήσεις μισθών.

Η αυστηροποίηση των ηλικιακών ορίων συνταξιοδότησης, η αύξηση των απαιτούμενων ετών ασφάλισης και η προώθηση κινήτρων απασχόλησης των συνταξιούχων είναι οι διεθνείς τάσεις στις κοινωνικές ασφαλίσεις. O μέσος όρος δαπανών για τις χώρες του OECD βρίσκεται διαχρονικά κοντά στο 6% των ΑΕΠ τους, ενώ στην Ελλάδα κυμαίνεται μεταξύ 12% και 17%. Ταυτόχρονα, το αφανές χρέος, δηλαδή το άθροισμα των μελλοντικών ελλειμμάτων διογκώνεται. Στην Ελλάδα, προ κρίσης, το αφανές χρέος έως το 2060 έφτανε το 867% του ΑΕΠ (σε παρούσα αξία 2016), ενώ με τις μνημονιακές μεταρρυθμίσεις μειώθηκε στο 199% του ΑΕΠ (σε π.α. 2016), δηλαδή περίπου 750 δισεκατομμύρια ευρώ. Ακόμα, η σχετική φτώχεια στην πληθυσμιακή ομάδα των συνταξιούχων μειώθηκε από 20,3% το 2008 σε 8,7% το 2018, δηλαδή οι συνταξιούχοι επλήγησαν λιγότερο από την κρίση σε σχέση με άλλες πληθυσμιακές ομάδες.

Από τους πίνακες του συστήματος ΗΛΙΟΣ προκύπτει ότι το 57% των δικαιούχων σύνταξης γήρατος του ελληνικού ασφαλιστικού συστήματος έχει λαμβάνειν έως €1.000. Παρατηρούμε, δηλαδή, μεγάλο ποσοστό «χαμηλοσυνταξιούχων»1. Αυτό οφείλεται στον κατακερματισμό των ταμείων, στην πρόωρη συνταξιοδότηση και στη συνταξιοδότηση ατόμων των οποίων ο εργασιακός βίος δεν ήταν πλήρης. Σχεδόν 400.000 συνταξιούχοι στην Ελλάδα είναι κάτω των 65 ετών, το 21% του πληθυσμού των συνταξιούχων, ενώ 161.699 πολίτες2 αποφάσισαν να τερματίσουν «πρόωρα» τον εργασιακό τους βίο τη μεταβατική πενταετία 2013 έως 2018.

Όλοι συμφωνούμε πως είναι προτιμότερο να ευημερούν οι άνθρωποι παρά οι αριθμοί. Η ωφελιμιστική στρατηγική επιλογή της πρόωρης συνταξιοδότησης θυμίζει τραγωδία εργαλειακού ορθολογισμού σε δίλημμα του φυλακισμένου. Αν καθένας επιλέξει να συνταξιοδοτηθεί πρόωρα, εκτός από την “ψαλιδισμένη” σύνταξη, επιβαρύνει τα ήδη ελλειμματικά ασφαλιστικά ταμεία, στερεί πεπειραμένο εργατικό δυναμικό από την παραγωγή και άρα συμμετέχει στην επιβράδυνση της ανάπτυξης. Συνεπώς, η πρόωρη συνταξιοδότηση αποτελεί3 ρωγμή στη διαγενεακή αλληλεγγύη, ευνοϊκή για όσους έχουν συνταξιοδοτηθεί με το ισχύον (αναδιανεμητικό) σύστημα.

Οι αναμενόμενες μεταρρυθμίσεις φαίνεται πως ευθυγραμμίζονται μερικώς με την πρόταση «Πισσαρίδη» και αυτή του ΙΟΒΕ4, η οποία βασίστηκε στις προβολές μιας πιο “βάναυσα” μεταρρυθμιστικής μελέτης _ πρότασης των Νεκτάριου, Τήνιου, Συμεωνίδη, γνωστή και ως πρόταση «ΝΤΣ» και η οποία αφορά σε μοντέλο τύπου Σουηδίας, ηπιότερου πατερναλισμού. Συνοπτικά, η πρόταση «ΝΤΣ» υπογραμμίζει τη σημασία απεμπλοκής του κράτους από τη συνεχή αντιμετώπιση των ταμειακών ελλειμάτων. Προτείνεται η ίδρυση μοναδικού ταμείου κύριων συντάξεων στο οποίο θα κατατίθενται εισφορές ύψους 10%, το ήμισυ των σημερινών, σε συνδυασμό με ένα ΝDC επιτόκιο εξαρτώμενο από τις μεταβολές του ΑΕΠ και του εργαζόμενου πληθυσμού. Στόχος είναι τα ταμεία να αποδίδουν ποσοστό αναπλήρωσης κοντά στο 55% και οι εργαζόμενοι να αναλαμβάνουν μέσω ιδιωτικής αυτασφάλισης να εξασφαλίσουν ακόμα ένα 20%, ώστε να φτάσουν το 75%. Το ζήτημα που προκύπτει είναι το έλλειμμα που θα εμφανιστεί με τη μείωση των εισφορών, που δεν αποτελεί παρά την πρόωρη εμφάνιση μέρους τού –ήδη υπάρχοντος– αφανούς χρέους, καθιστώντας το σχέδιο εμπροσθοβαρές5.

Η πρόταση του ΙΟΒΕ βρίσκεται στο ίδιο “μήκος κύματος” με την πρόταση «ΝΤΣ» σε ό,τι αφορά την κεφαλαιοποίηση των επικουρικών συντάξεων, διαφοροποιείται όμως από αυτήν σε ό,τι αφορά το ύψος των εισφορών. Υποστηρίζει ότι οι εισφορές της κύριας σύνταξης πρέπει να παραμείνουν σταθερές στο 20%. Οι συγγραφείς της τη χαρακτηρίζουν «λιγότερο ριζική αλλά και πιο εφικτή». Το κόστος της εφικτότητάς της έγκειται στο δημοσιονομικό κόστος της, το οποίο θα συνεχίσει αλλά με φθίνοντα ρυθμό να επιβαρύνει το κράτος έως το 2060, ενώ το σενάριο «ΝΤΣ» προβλέπει αρχικά μεγαλύτερο έλλειμμα αλλά ραγδαία αυξανόμενο δημοσιονομικό όφελος για μετά το 2047.

Σε ό,τι αφορά το σουηδικό μοντέλο συνταξιοδότησης, οι Ρομπόλης και Μπέτσης (2017) σημειώνουν ότι «Οι εμπνευστές του σουηδικού μοντέλου, στην αυτοκριτική τους δέκα χρόνια μετά την εφαρμογή του, αναγνωρίζουν το λάθος τους, το οποίο συνίσταται στην αποκλειστική προσήλωσή του στη χρηματοοικονομική σταθερότητα του συστήματος. Η προσήλωση αυτή στέρησε την επικουρική ασφάλιση από την αλληλεγγύη, τη βασική αρχή της κοινωνικής ασφάλισης».

Το διάγραμμα 1 φαίνεται να δικαιώνει τους Ρομπόλη και Μπέτση. Το Σύστημα Πολλαπλών Πυλώνων της Σουηδίας αύξησε το ποσοστό σχετικής φτώχειας των συνταξιούχων από 9,5% το 2007 σε 15,8% το 2018, ενώ το ελληνικό σύστημα τη μείωσε από 21,5% το 2007 σε 8,7% το 2018. Η συγκεκριμένη προσέγγιση βέβαια λέει τη μισή αλήθεια. Το διάγραμμα 2 αποτυπώνει την πορεία του πραγματικού ΑΕΠ της Ελλάδας και της Σουηδίας από το 2000 έως το 2019 και την πρόβλεψη για την πορεία του ΑΕΠ έως το 2060, με βάση τα στοιχεία του OECD. Προφανώς η “ψαλίδα” ανοίγει έως το 2060. αυτό σημαίνει ότι οι συνταξιούχοι της Σουηδίας, εφόσον συνεχίσουν οι δαπάνες για συντάξεις ως ποσοστό του ΑΕΠ να είναι σταθερές, θα “δουν” αυξήσεις στις συντάξεις τους τα επόμενα 40 χρόνια.

Το πολιτικό κόστος της ουσιώδους μείωσης των εισφορών και άρα μείωσης των συντάξεων είναι δυσβάσταχτο, όμως, για κάθε γιαγιά που δεν έχει χρήματα να αγοράσει σοκοφρέτα στο εγγόνι της, ένα εγγόνι που περιμένει στην ουρά του ΟΑΕΔ. Η αναδιανομή μεταξύ συνταξιούχων της ίδιας γενιάς πιθανώς να αποτελεί λύση, αφού η διαγενεακή αλληλεγγύη έχει διαρραγεί. Το δύσκαμπτο και ελλειμματικό ασφαλιστικό είναι δημογραφικό, λογιστικό και κοινωνικό πρόβλημα, αλλά ουσιαστικά ανάγεται στο κόστος ευκαιρίας συντάξεων – εισφορών. Αν οι επικείμενες μεταρρυθμίσεις στο ασφαλιστικό εμπεριέχουν τον φόβο που μετονόμασε σε “κοινωνική ευαισθησία” το 2001 ο Ζοσπέν και αν δεν φέρουν το πολιτικό κόστος που ουσιαστικά ανέτρεψε τον Ζυπέ, τότε πιθανώς ανήκουν σε ό,τι ονόμασε ο Τήνιος φαύλο κύκλο στρουθοπαρεμβατισμού.

Από αυτές, σχεδόν 400.000 συντάξεις δεν ξεπερνούν τα €500, 700.000 κυμαίνονται μεταξύ €500 και €1000, ενώ το 1% των συντάξεων υπερβαίνει τις €2.500 και 70.000 συντάξεις δεν ξεπερνούν τα €300.
Στη “μεταρρυθμιστική” πενταετία 2013-2018 το πλήθος των δικαιούχων σύνταξης γήρατος με έτος γέννησης το 1963 (και άνω) αυξήθηκε από 24.730 άτομα σε 50.048. Για τους γεννηθέντες μεταξύ 1959 και 1963 (οι οποίοι το 2013 ήταν από 50 έως 55 ετών και το 2018 από 55 έως 60) παρουσιάζεται αύξηση από 67.084 σε 110.086, δηλαδή ακόμα 43.002 πρόωρα συνταξιοδοτημένοι της συγκεκριμένης κλάσης. Για την κλάση 1958-1954 (οι οποίοι ήταν 55-60 το 2013 και 60-65 το 2018), συνταξιοδοτήθηκαν 93.379 ακόμα πολίτες.
Όπως και το αφανές χρέος, η μείωση της σχετικής φτώχειας των συνταξιούχων εν μέσω κρίσης, περιβαλλοντικά και άλλα ζητήματα.
Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών.
Άλλα σημεία: Προβλέπεται η ενίσχυση του διαθέσιμου εισοδήματος κατά τις περιόδους της οικονομικής ύφεσης και η συγκράτησή του όταν υπάρχει μεγάλη ανάκαμψη, μέσω αυτόματων σταθεροποιητών. Οι επικουρικές (αμετάβλητες στο 6%) θα υπάγονται σε ένα πλήρως κεφαλαιοποιημένο ταμείο επαγγελματικής ασφάλισης, θα διασφαλίζονται μέσω καθορισμένων εισφορών (DC) για όλους τους εργαζόμενους σε ατομικό λογαριασμό. Με εκτίμηση απόδοσης στο 3% των αποθεματικών, εκτιμάται ότι το ποσοστό αναπλήρωσης για πλήρη εργασιακό βίο θα ανέρχεται στο 26%. Ακόμα η πρόταση περιλαμβάνει δικαίωμα απεμπλοκής του ασφαλισμένου, το οποίο θα οδηγεί υποχρεωτικά τους εργαζόμενους σε ένταξη σε ταμείο επαγγελματικής ασφάλισης (ΤΕΑ) χρηματοδοτούμενο από εργαζόμενους και εργοδότες. Τα ΤΕΑ, επίσης, υπάγονται στη χρηματοοικονομική εποπτεία του κράτους και την ευρωπαϊκή ασφαλιστική νομοθεσία για την εποπτεία των ταμείων συντάξεων και όχι στην κοινωνική ασφάλιση.

Βιβλιογραφία

Βαρουφάκης Γιάνης (2007), Θεωρία Παιγνίων: H Θεωρία που φιλοδοξεί να ενοποιήσει τις κοινωνικές επιστήμες, Εκδόσεις Gutenberg, 2007.
Βεργόπουλος Κώστας (2005): Η αρπαγή του Πλούτου, Βεργόπουλος Κώστας, Εκδόσεις Λιβάνη.
Γεωργιάδης Θ (2016): Διαπιστώσεις για την επίδραση της κρίσης στην εισοδηματική κατάσταση των συνταξιούχων και του πληθυσμού εργάσιμης ηλικίας στην Ελλάδα, Ημερίδα Ένωσης για Προάσπιση των Κοινωνικών Δικαιωμάτων: «Η Κοινωνική Ασφάλιση ως Προϋπόθεση Οικονομικής Ανάπτυξης και Κοινωνικής Συνοχής: Ασφαλιστική Μεταρρύθμιση και Κρίση», Αθήνα.
Εθνική Αναλογιστική Αρχή (2016): Χρηματοοικονομική εξέλιξη του Συνταξιοδοτικού Συστήματος για ΙΚΑ-ΕΤΑΜ,ΟΑΕΕ,ΟΓΑ και Δημόσιο Προβολές 2015-2060, Αθήνα.
Ενιαίο Σύστημα ελέγχου και πληρωμών συντάξεων «ΗΛΙΟΣ»: Μηνιαία απεικόνιση συνταξιοδοτικών παροχών και προνοιακών επιδομάτων, Έκθεση Έβδομη, Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής ασφάλισης και πρόνοιας, Αθήνα.
ΙΟΒΕ (2019): Συνταξιοδοτική μεταρρύθμιση και ανάπτυξη, Αθήνα.
Νεκτάριος, Τήνιος, Συμεωνίδης (2018): Συντάξεις για νέους, Ένα αναπτυξιακό σύστημα ασφάλισης, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα.
Featherstone Kevin, Παπαδημητρίου Δημήτρης (2010): Τα όρια του εξευρωπαϊσμού. Δημόσια Πολιτική και Μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα, Εκδόσεις ΟΚΤΩ.
Greek Pension System Fiche European Commission Economic Policy Committee Ageing Working Group Ageing Projections Exercise 2018.
OECD (2019), Pensions at a Glance 2019: OECD and G20 Indicators, OECD Publishing, Paris.