Απόψεις & Θέσεις Φοιτητών του ΠΑ.ΠΕΙ.
Τμήμα Στατιστικής & Ασφαλιστικής Επιστήμης

Ο άνθρωπος δεν έχει αγαθή φύση, είναι εκ φύσεως εγωιστής και ηδονιστής. Ανεξέλεγκτος, λοιπόν, και καθοδηγούμενος από την εσωτερική δυναμική, το πιθανότερο είναι πως θα αλληλοκαταστραφεί. Έτσι ισχυρίζεται ο Thomas Hobbes, θεμελιώνοντας τα συμπεριφορικά οικονομικά από το 1651, με το περίφημο έργο Λεβιάθαν.

Της Ελισάβετ – Δήμητρας Κονιδάρη, φοιτήτριας Α΄ εξαμήνου

Λεβιάθαν: η ασφάλιση του Σήμερα, η διασφάλιση του Αύριο

Ο Λεβιάθαν, είδος ρυθμιστικού φορέα, μοντέλο πολιτικής, σύμβολο, που λαμβάνει διαστάσεις μεγαλύτερες από εκείνης της αμφιλεγόμενης έννοιας της εξουσίας του. Μέσω αυτού, ο Hobbes προτάσσει τρόπους καλύτερης συνύπαρξης –ίσως και επιβίωσης– σε μια κοινωνία που οι πράξεις καθορίζονται κυρίως ενστικτωδώς. Απόρροια των παραπάνω εγγενών ενστίκτων, η παρούσα διαφαινόμενη απειλή: η τραγωδία των κοινών, ενώ η ασφάλιση πιθανώς το μοναδικό όπλο καταπολέμησής της.

Προτού, όμως, αποσαφηνιστεί το φαινόμενο της τραγωδίας των κοινών, ας αποτελέσει τον κατευθυντήριο άξονα της ανάλυσης η θεωρία της λογικής της συλλογικής δράσης.

Η λογική της συλλογικής δράσης – Logic of Collective Action προτάσσει ότι κάθε μεμονωμένο μέλος, μιας ομάδας που ενεργεί συλλογικά, διαθέτει κίνητρα να εκμεταλλευτεί τις δράσεις των υπολοίπων. Ενώ, στην περίπτωση που το εκάστοτε μέλος πράξει προς όφελος της ομάδας, τότε εν πολλοίς το συλλογικό συμφέρον τυγχάνει να συμπίπτει με το ατομικό.

Εν συνεχεία, η «τραγωδία των κοινών» – Tragedy of the commons ως γόνιμη παραβολή του Garrett Hardin, για το πρόβλημα του υπερπληθυσμού. Αργότερα, βέβαια, χρησιμοποιήθηκε και κατά την αναφορά στο οικονομικό πρόβλημα, που προκαλείται από την υπερεκμετάλλευση πόρων. Ειδικότερα, η θεώρηση αυτή αναφέρει πως τα ορθολογικά άτομα, που έχουν απεριόριστη πρόσβαση σε έναν πόρο, τείνουν να εξαντλήσουν τον πόρο αυτόν. Παγκοσμίως, η κλιματική αλλαγή είναι η μεγαλύτερη τραγωδία των κοινών αγαθών. Ωστόσο, παρόλη τη γνώση αυτής, τα κράτη κωλυσιεργούν να δράσουν πραγματικά, διαφωνώντας για το κόστος και την ευθύνη.

Φυσικά, ο Αριστοτέλης είχε παρατηρήσει πριν από καιρό ότι: «Ό,τι ανήκει σε πολλούς απολαμβάνει τη λιγότερη φροντίδα, αφού οι άνθρωποι ενδιαφέρονται κυρίως γι’ αυτό που τους ανήκει και ελάχιστα για το κοινό συμφέρον, ή εν πάση περιπτώσει νοιάζονται, μόνο στον βαθμό που τους αφορά». Πράγματι, ο πλούτος που είναι ελεύθερος για το σύνολο δεν εκτιμάται από κανέναν, γιατί εκείνος που είναι παράτολμος αρκετά, για να περιμένει την κατάλληλη στιγμή της χρήσης του, θα βρει μόνο ότι τον έχει πάρει κάποιος άλλος. Με άλλα λόγια, τα ψάρια στη θάλασσα είναι άχρηστα για τον ψαρά, επειδή δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι θα είναι εκεί γι’ αυτόν αύριο, αν τα αφήσει πίσω σήμερα (Gordon 1954, p. 1204).

Όπως αποβαίνει, με τη δεύτερη θεώρηση ως απόρροια της πρώτης, οι πυλώνες της ανθρώπινης προδιάθεσης είναι ικανές να απαντήσουν στο ερώτημα: «γιατί ένας Λεβιάθαν θα ήταν επωφελής». Ωστόσο, αφού η ασφάλιση αποτελεί την κύρια λύση, η δυσλειτουργική στάση ενός ασφαλισμένου απέναντι στο ασφαλιστικό σύστημα χρήζει περαιτέρω διερεύνησης.

Το βασικό κριτήριο διαχωρισμού των εξεταζόμενων στάσεων θα είναι η έννοια της ασύμμετρης πληροφόρησης. Πιο συγκεκριμένα, η ασύμμετρη πληροφόρηση υφίσταται στην περίπτωση που μία πλευρά της συμφωνίας έχει περισσότερες πληροφορίες από την άλλη. Δηλαδή, όταν οι δύο αυτές ομάδες είναι ενημερωμένες σε διαφορετικό βαθμό.

● Πρώτη μορφή επιβλαβούς συμπεριφοράς είναι η δυσμενής επιλογή – Adverse Selection. Η δυσμενής επιλογή συμβαίνει όταν η μία πλευρά εσκεμμένα παρέχει παραπλανητικές πληροφορίες είτε τις αποκρύπτει, προκειμένου να προστατευτεί από έναν κίνδυνο, με σκοπό την ωφέλεια στο ενδεχόμενο επέλευσης εκείνου.

Παραδείγματος χάρη, τα άτομα με τρόπο ζωής υψηλού κινδύνου (καπνιστές, άτομα που απασχολούνται με επικίνδυνες εργασίες κ.λπ.) είναι πιθανότερο να αναζητήσουν ασφάλιση ζωής, αναπηρίας, καθώς αυτοί και οι οικογένειές τους θα επωφεληθούν οικονομικά από αυτήν.

● Ενώ, Ηθικός Κίνδυνος – Moral Hazard είναι όταν μία πλευρά, αφού προστατευτεί, στη συνέχεια απελευθερώνεται, για να συμπεριφερθεί πιο απερίσκεπτα από ό,τι θα έκανε χωρίς αυτή την προστασία, καθώς πλέον η ευθύνη – κόστος του κινδύνου έχει “μετατοπιστεί” σε τρίτο, την ασφαλιστική εταιρεία.

Για παράδειγμα, οι ιδιοκτήτες ενός σπιτιού μπορεί να είναι λιγότερο προσεκτικοί, όταν έχουν ασφάλεια κλοπής, επειδή είναι οικονομικά καλυμμένοι σε περίπτωση ληστείας.

Εμφανώς οι έννοιες σχετίζονται, καθώς και οι δύο περιλαμβάνουν την έννοια της ασύμμετρης πληροφόρησης. Πιο συγκεκριμένα, η αντεπιλογή επικεντρώνεται στην πληροφοριακή ασυμμετρία πριν από την πραγματοποίηση μιας συμφωνίας, ενώ ο ηθικός κίνδυνος αφορά την πληροφοριακή ασυμμετρία μετά τη συμφωνία. Δηλαδή, ως επί το πλείστον, τα άτομα που αναζητούν ασφάλιση είναι πιο πιθανό να χρειάζονται ασφάλιση.

● Ως τρίτη μορφή, το «Δίλημμα του Φυλακισμένου» πραγματεύεται την επιλογή ανάμεσα σε μια εγωιστική συμπεριφορά και έναν κοινωνικά επιθυμητό αλτρουισμό. Στο δίλημμα αυτό διαπιστώνεται ότι κάθε φορά που ένα άτομο επιδιώκει το δικό του προσωπικό συμφέρον, η έκβαση είναι χειρότερη από ό,τι εάν είχαν συνεργαστεί και οι δύο.

Πιο συγκεκριμένα, στην πολιτική αυτό το παίγνιο χρησιμοποιείται επεξηγώντας το πρόβλημα που αντιμετωπίζουν δύο κράτη ως προς την απόκτηση όπλων. Υπάρχουν δύο στρατηγικές επιλογές: είτε τα κράτη να αυξήσουν τη στρατιωτική τους δύναμη είτε να συνάψουν µια συµφωνία ειρήνης. Ωστόσο, κανένα κράτος δεν είναι βέβαιο ότι το άλλο θα κρατήσει την υπόσχεσή του, για αυτόν τον λόγο θεωρείται ότι στις δυο πλευρές δεν παρέχονται οι ίδιες πληροφορίες (πληροφοριακή ασυμμετρία), καταλήγοντας τελικά και τα δύο κράτη να αγοράσουν όπλα. Επομένως, είναι φανερό πως σε κάθε σύγκρουση ατομικών συμφερόντων, εντοπίζεται το δίλημμα του φυλακισμένου.

● Παρατηρείται εξίσου συχνά ασφαλιστικός αναλφαβητισμός – Insurance Illiteracy, ο οποίος παράγει επίσης αρνητικό αντίκτυπο. Αυτό σημαίνει ότι οι καταναλωτές είναι λιγότερο πιθανό να είναι κάτοχοι των κατάλληλων προϊόντων τη δέουσα στιγμή. Ωστόσο, το φαινόμενο έλλειψης ασφαλιστικής παιδείας συναντάται όχι μόνο μεταξύ των πολιτών, αλλά και των πολιτικών. Αυτό εμφαίνεται από την επικρατούσα τάση: να δημιουργούνται εκ των υστέρων, με την επιβολή αυξημένης φορολογίας στους πολίτες, κρατικά έσοδα για την παροχή των αναγκαίων επιδοτήσεων. Εφόσον, όμως, επιθυμεί κανείς να χαρακτηρίσει το κράτος του ως κράτος πρόνοιας, τότε το κράτος οφείλει να παρέχει σύγχρονα συστήματα πρόληψης. Δηλαδή, να διαμορφώσει ασφαλιστικούς μηχανισμούς, οι οποίοι θα επιτρέπουν την πλήρη αποζημίωση.

Από την άλλη, όταν η πληροφόρηση των πλευρών είναι συμμετρική, εκείνες διαθέτουν τις ίδιες πληροφορίες.

● Τέτοια περίπτωση είναι το «Παίγνιο του δειλού»- Game of chicken, που αναφέρεται σε ένα δυαδικό ανταγωνισμό, όπου οι διαγωνιζόμενοι εκβιάζουν ο ένας τον άλλον.

Αυτό το παίγνιο “εκβιασμού” παρατηρείται ακόμα και στον διάλογο Αθηναίων και Μηλίων το μακρινό 416 π.Χ. Το κατά Θουκυδίδη game of chicken ανάμεσα στην Αθήνα, υπερδύναμη της κλασικής αρχαιότητας, και τη μικροσκοπική και παντελώς ανίσχυρη Μήλο, θα μπορούσε να συμπυκνώνεται σε μια-δυο φράσεις κυνισμού εκ μέρους των κυρίαρχων:

«Σας συμφέρει να γίνετε δούλοι μας γιατί, εάν υποταχθείτε, θα αποφύγετε τη χειρότερη καταστροφή, ενώ και εμείς θα έχουμε κέρδος εάν δεν σας καταστρέψουμε. Η έχθρα σας δεν μας βλάπτει τόσο όσο η φιλία σας. Κι αυτό, γιατί η φιλία σας θα είναι για τους υπηκόους μας μια απόδειξη της αδυναμίας μας, ενώ το μίσος σας θα δείχνει ξεκάθαρα τη δύναμή μας». Με άλλα λόγια, είναι ένα παιχνίδι «Ποιος θα κάνει πρώτος πίσω;».

Έτσι, επαγωγικά σκεπτόμενοι, η τραγωδία των κοινών, η λογική της συλλογικής δράσης και το δίλημμα του φυλακισμένου συνδέονται στενά, αφού πραγματεύονται την επίτευξη του συλλογικού οφέλους. Εντούτοις, όπως διαπιστώθηκε, στο επίκεντρο καθενός από τα παραπάνω μοντέλα βρίσκεται η ζημιογόνα συμπεριφορά του ελεύθερου αναβάτη – ασφαλισμένου.

«Ελεύθερος αναβάτης» – Free Rider είναι εκείνος που λαμβάνει ένα όφελος χωρίς να συμβάλλει στο κόστος παραγωγής του^. δεν μπορεί συνήθως να αποκλειστεί από τα οφέλη που παρέχει το σύνολο.

«Η καταστροφή είναι ο προορισμός προς τον οποίο όλοι οι άνθρωποι τρέχουν, ο καθένας επιδιώκοντας το δικό του συμφέρον σε μια κοινωνία που πιστεύει στην ελευθερία των κοινών. Η ελευθερία στα κοινά φέρνει την καταστροφή σε όλους», Garrett Hardin.

Φυσικά, το ζήτημα του ελεύθερου αναβάτη εντοπίζεται όταν:

Η παραγωγή συλλογικών αγαθών από ελεύθερους φορείς τίθεται σε κίνδυνο, από το κίνητρο που έχει κάθε φορέας να μην πληρώσει.
Ενώ εάν όλοι οι συμμετέχοντες επιλέξουν να κάνουν “free-ride”, το συλλογικό όφελος εν τέλει δεν θα παραχθεί, καθώς κάθε άτομο έχει κίνητρο να μη συνεισφέρει στην κοινή προσπάθεια, αλλά να εκμεταλλευτεί τις ενέργειες των άλλων. Με άλλα λόγια, κάθε άτομο επιδιώκει τη μεγιστοποίηση της ωφέλειάς του (homo economicus).

Υπό ποιες, όμως, συνθήκες η προώθηση του ατομικού συμφέροντος δύναται να εκμεταλλεύεται τις παροχές των τρίτων; Και κάτω από ποιες ακριβώς συνθήκες είναι ηθικά λανθασμένη αυτή η ωφέλεια;

Οι επιπτώσεις των προαναφερθεισών συμπεριφορών έναντι του ασφαλιστικού συστήματος εκτείνονται περαιτέρω και είναι τελικά ζημιογόνες για ολόκληρο το σύνολο (ασφαλιστικές επιχειρήσεις, καταναλωτές ασφαλιστικών προϊόντων και μη καταναλωτές). Με άλλα λόγια, επηρεάζονται και μη άμεσα εμπλεκόμενοι. Πιο συγκεκριμένα:

Στην περίπτωση του καταναλωτή, το αποτέλεσμα είναι μια μικρότερη “δεξαμενή” ασφαλιστικών παροχών από την οποία θα επιλέξει ασφαλιστικό πρόγραμμα, καθώς και δυνητικά υψηλότερο κόστος ασφαλιστικής κάλυψης.
Όσον αφορά τις ασφαλιστικές εταιρείες, εκτός της άμεσης οικονομικής επιβάρυνσης, έμμεσα οδηγούνται προς την κατάρρευση, αφού ολοένα και λιγότεροι πολίτες θα ασφαλίζονται.
Ενώ σε κοινωνικό-πολιτικό επίπεδο (άρα και του μη-καταναλωτή) αναπόφευκτα θα τεθούν νέες προκλήσεις (όπως εκείνες του covid, της κλιματικής κρίσης, αειφορίας, τεχνητής νοημοσύνης), για τις οποίες δεν θα έχει προνοήσει κάποιος φορέας. στη συγκεκριμένη περίπτωση ο ασφαλιστής Λεβιάθαν.

Από τα παραπάνω διαφαίνεται ότι πλέον δεν αρκεί μόνο η γνώση, αλλά και η επίγνωση. Ειδικότερα: η συνειδητοποίηση πως υπεύθυνος δεν είναι μόνο εκείνος που αποδοκιμάζει ένα γεγονός, αλλά και εκείνος που εσκεμμένα αποστασιοποιείται και δεν το “βλέπει”. Μια κατάσταση, όμως, μπορεί να γίνει αντικείμενο διαχείρισης, μόνο αν υπάρχει ευρεία αποδοχή ότι χρήζει διαχείρισης. Και η πραγματικότητα ήταν, και εξακολουθεί να είναι, ότι ελάχιστοι αντιλαμβάνονται αυτήν την ανάγκη^. το λεγόμενο «σύννεφο άγνοιας» που η πλειονότητα είναι τυλιγμένη, κατά τον G. Hardin. Παρ’ όλα αυτά, το «σύννεφο της άγνοιας» δεν τον εμπόδισε να υποθέσει ότι «η εναλλακτική λύση των κοινών είναι πολύ τρομακτική για να τη σκεφτεί κανείς» (1968, σ. 1.247) και πως «αν πρόκειται να αποφευχθεί η παγκόσμια καταστροφή, θα πρέπει οι άνθρωποι να ανταποκριθούν σε μία δύναμη, έναν “Λεβιάθαν”» (1978, σ. 314).

Όμως, «τι συνεπάγεται το σε έναν Λεβιάθαν;».

Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι, σήμερα, ο Λεβιάθαν θα συμβόλιζε την αναγκαιότητα επιβολής μιας εξουσίας για την ορθότερη χρήση των κοινών αγαθών. Ειδικότερα, το μοντέλο του ασφαλιστικού φορέα – Λεβιάθαν τάσσεται υπέρ:

1. Των συμπράξεων δημοσίου – ιδιωτικού τομέα, στοχεύοντας στη χρηματοδότηση των κινδύνων των κοινών. Οι συμπράξεις αποτελούν την αξιοποίηση της τεχνογνωσίας και της αποτελεσματικότητας του ασφαλιστικού κλάδου, υπό την εποπτεία διεθνών οργανισμών, αποτελώντας έτσι εργαλείο τόνωσης της οικονομίας.

i. Πρώτη μορφή σύμπραξης μπορεί να θεωρηθεί η αντασφάλιση, στο πλαίσιο της μεταφοράς του κινδύνου. Διά αυτής (της ασφάλισης των ασφαλιστικών εταιρειών) μεταβιβάζεται μέρος του κινδύνου, περιορίζοντας την πιθανότητα καταβολής μιας υψηλής υποχρέωσης από την ασφαλιστική εταιρεία. Δηλαδή, με τον παραπάνω επιμερισμό της ζημίας διαμοιράζεται το κόστος αυτής σε διάφορες διεθνείς αντασφαλιστικές αγορές, οι οποίες μπορούν να καλύψουν έως και τα 3/4 του κόστους. Με τον τρόπο αυτόν, ελαχιστοποιείται η οικονομική επιβάρυνση του κρατικού προϋπολογισμού, έναντι αυτής που θα αναφυόταν άνευ αυτού του μηχανισμού. [Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων μηχανισμών είναι η Flood Re στο Ηνωμένο Βασίλειο και το National Flood Insurance Program (NFIP) στις ΗΠΑ].

ii. Η δεύτερη αφορά προτάσεις βάσει των οποίων ο κλάδος δύναται να περιορίσει τον κίνδυνο από την εξίσωση. Πιο συγκεκριμένα, πραγματεύεται την προώθηση της ανθεκτικότητας, στις κλιματικά ευάλωτες περιοχές, από τις ασφαλιστικές σε συνεργασία με την κυβέρνηση -για παράδειγμα, πού πρέπει να αναπτύσσονται και πού απαγορεύεται να αναπτύσσονται περιουσιακά στοιχεία, με βάση ποια πρότυπα πρέπει να κατασκευάζονται, κ.ο.κ.

Όπως απορρέει από τα παραπάνω, ζητούμενο είναι τόσο η πρόληψη (ελαχιστοποίηση της ζημίας) όσο και η αντιμετώπιση (μεταβίβαση του κόστους της ζημίας μετά την επέλευσή της), δεδομένου ότι, πέραν του άμεσου φυσικού κινδύνου, πρέπει να ληφθεί υπόψη και το μεταβατικό στάδιο, που ενδεχομένως να επιφέρει κόστος.

2. Ωστόσο, κρίνεται εξίσου απαραίτητη και η υποχρεωτική ασφάλιση περί των κοινών αγαθών, δεδομένου ότι η βιωσιμότητα των επερχόμενων γενεών αποτελεί το κύριο διακύβευμα. Όπως ακριβώς στον Λεβιάθαν του Χομπς, ο πολίτης παραχωρεί “τμήμα” της ελευθερίας του, ώστε να διαβιεί σε ένα δίκαιο και προστατευόμενο περιβάλλον, ομοίως και ο ασφαλισμένος πρέπει να εκχωρεί “μέρος” των αποταμιεύσεών του, προκειμένου να διαβιεί εντός περιβάλλοντος ικανού να αποτρέπει ενδεχόμενες απειλές. Τώρα, προς επίλυση του εύλογου ερωτήματος σχετικά με την εξεύρεση αυτών των χρηματικών ποσών, όπως επισημάνθηκε προηγουμένως, μέχρι πρότινος τα ποσά συγκεντρώνονται από τον πολίτη μέσω της αιφνίδιας αύξησης της φορολογίας. Ενώ, με τον ασφαλιστικό μηχανισμό, τα ποσά θα εισπράττονται πάλι από τον πολίτη αλλά με προγραμματισμένο τρόπο, αποτρέποντας την προσωρινή οικονομική δυσχέρειά του. Χάρη στη διαφοροποίηση αυτή, του χρόνου είσπραξης κεφαλαίων, θα ήταν δυνατός ο μετριασμός των επιπτώσεων του κινδύνου και όχι απλά η αντιμετώπιση αυτών εκ των υστέρων.

Επιλογικά, το εγχείρημα του Λεβιάθαν είναι αμοιβαίου οφέλους: Όλοι επωφελούνται όταν υπάρχει ένας ισχυρός φορέας που ρυθμίζει τη συμπεριφορά, επιτρέποντας έτσι την επένδυση σε προσπάθειες βελτιοποίησης της ζωής, την ανταλλαγή, χωρίς την ύπαρξη φόβου ότι θα καταστραφεί η προσπάθειά μας. Προκειμένου, όμως, οι ενέργειες αυτές να είναι υλοποιήσιμες, λαμβάνεται ως δεδομένη η διασφάλιση της βιωσιμότητας των κοινών. Επομένως, αφού τα δικαιώματα του ατόμου τελειώνουν εκεί όπου ξεκινούν τα δικαιώματα των κοινών και, αντίστροφα, η ισορροπία μεταξύ αυτών των δύο δικαιωμάτων είναι η μόνη βιώσιμη πορεία που πρέπει να ακολουθηθεί. Τέλος, εμβαθύνοντας στο δεύτερο σκέλος του Λεβιάθαν, το οποίο ολοκληρώνεται με την ελπίδα του Hobbes, πως το βιβλίο θα περιέλθει στα χέρια ενός κυβερνήτη ικανού «να μετατρέψει αυτή την εικασία, σε χρήσιμη εφαρμογή»: –Παρόλο που είναι επικίνδυνο να γίνονται τέτοιου είδους προεκτάσεις– ας κατασκευαστεί κατάλληλα ένα ασφαλιστικό σύστημα, «ο Λεβιάθαν», και στη συνέχεια ας πραχθεί το δέον γενέσθαι, αντί να ελπίσουμε ότι θα πέσει ένα βιβλίο στα χέρια κάποιου…

Πηγές

Kurt Strovink, Kia Javanmardian, Dickon Pinner, 2021, How insurance can help combat climate change.
Thaler, R. H. 2015. Misbehaving: The Making of Behavioral Economics. New York: W. W. Norton.
Philip Badger, 2014, The Morality Machine.
Insurance Europe, 2012, How Insurance Works.
Kameda, Tatsuya, Takafumi Tsukasaki, Reid Hastie, Nathan Berg, 2011, “Democracy Under Uncertainty: The Wisdom of Crowds and the Free-Rider Problem in Group Decision Making”, Psychological Review, 118 (1): 76–96.
Egas, Martijn, and Arno Riedl, 2008, “The Economics of Altruistic Punishment and the Maintenance of Cooperation”, Proceedings of the Royal Society: B, Biological Sciences, 275 (1637): 871–78.
Richard Dawkins, The selfish gene, 2006, 30ή έκδοση.
Binmore, Ken, 1998, Game Theory and the Social Contract, Volume 2: Just Playing, Cambridge, MA: MIT Press.
Γιάνης Βαρουφάκης και Σον Χάργκριβς Χιπ, 1995, Game Theory: A Critical Introduction
Ostrom, Elinor, 1990, Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective Action Cambridge: Cambridge University Press.
Iain McLean, 1981, The Social Contract in Leviathan and the Prisoner’s Dilemma Supergame.